1.EŞEYSİZ ÜREME
Tek ata vardır
Mekanizması mitoz bölünmedir
Oluşan yeni canlılar bütün özellikleri ile birbirlerine ve ata canlıya benzerl
Hızlı üreme şeklidir
İlkel üremedir
Cinsiyet yoktur
Canlılığın çeşitlenmesi olmaz
Evrime katkısı yoktur.
Döllenme olmadan çeşitli yollarla yeni bireylerin oluşmasıdır.
Oluşan yavrular, ataları ile aynı genetik yapıdadır.
Temel olarak mitoz bölünmedir. Tek hücrelilerde, Bitkilerde görülür.
Oluşan yavrular yeni ortamlara adapte olmazlar. Dört farklı şekilde görülürler.
1.Bölünerek.
2.Sporla.
3.Tomurcuklanma.
4.Vejatatif üreme.
1.Bölünerek üreme:
Tek hücrelilerde görülür(Bakteriler ve protistalar)
Mitozla gerçekleşir
Çok hızlı gerçekleşir
Örn:Paremecium,amip,euglena vb.
Bakteri, mavi yeşil alg, bazı protistislerde görülür. Hücre mitoz ve amitoz bölünme görülür. Önce çekirdek sonra sitoplâzma bölünür. Oluşan iki hücrenin genetik yapıları aynıdır. Bunlarda atalarının aynasıdır. Sitoplâzma farklı olduğu için büyüklükleri farklıdır. Paremesyum enine, Öglena boyuna, Amip ise her yönde bölünür.
2.Tomurcuklanma:
Ana canlının vücuduna ait dokusal bir kısmın yeni bir canlı haline dönmesi şeklinde gerçekleşir
Bire mayası,süngerler,sölentereler,Gözyaşı bitkisi gibi canlılarda görülür
Oluşan yeni canlı biri süre sonra ana canlıdan ayrılıp bağımsız canlı olabilir
Oluşan canlılar ana canlı ile beraber koloniler oluşturabilirler(Polipler)
Oluşan kolonilerde hücreler arası işbölümü yoktur.
Örn:Sünger,hidra,Gözyaşı bitkisi vb.
3.Sporla üreme:
Spor adı verilen özel üreme hücreleri ile gerçekleşir
Olumsuz koşullara dayanıklı özel üreme hücreleridir
Sporlar sporozooalar,mantarlar ve çiçeksiz bitkilerde görülür
Sporlar haploid canlılarda(alglerde vb.)mitozla, diploid canlılarda bitkilerde mayozla oluşur.
Sporlar döllenmeden gelişerek yeni canlılar oluşturur
Üç değişik özellikte spor vardır
Endospor:Bakteriler
Ekzospor:Mantarlarda
Zoospor:Alglerde
Not:Endospor üremede rol almaz
3.METAGENEZLDöl almaşı: Eşeysiz üremeyi eşeyli üremenin takip etmesi canlının hayat devrini oluşturduğu durumdur. Tek hücrelilerde ve tohumsuz(çiçeksiz) bitkilerde görülür.
Yeşil alglerde Haploit(n) kromozom taşıyan hücreler algleri oluşturur. Haploit evre baskındır. Diploit evre yalnız zigottun oluşumudur. Mayoz bölünme sonunda oluşan gametler mitoz bölünme geçirerek gelişir ve gametler oluşur.
Ulotriks bitkisinde Monoploid olan spordan eşeyli çoğalmada olduğu gibi izogametler birleşerek zigot oluşur. Gametlerin oluşumu eşeysiz üreme Zigot oluşumu ise eşeyli üremedir. Oluşan zigot hemen mayoz bölünme geçirerek sporları oluşturur. Sporlar çimlenerek erkek ve dişi gametofit leri oluşturur Gametofit bitkiler gametleri meydana getirir.
Sporofit bitki. Spor oluşturan.
Gametofit: Gamet oluşturan bitkidir.
Kara yosunlarının hayat evresinde, Eşeyli ve eşeysiz üreme birbirini, periyodik olarak izler. Buna döl almaşı denir Zigottan spor ve Sporofit bitki oluşur. Monoploid olan gövde uçundan erkek ve dişi gametleri oluşturacak sporlar gelişir. Bu sporlar mayoz bölünme geçirir sonra çimlenerek erkek ve dişi gametofitleri oluşturur. Bunlardan argenogium gameti oluşturur. Bu gametler birleşerek zigottu oluşturur. Dişi anteridyum ise erkek gametleri oluşturur. Bu gametler birleşerek zigotu oluşturur. Sporların mayoz bölünmesi ile eşeyli üreme başlamıştır. Gametlerin gelişimi eşeysiz üremedir.
Sporlar Erkek gamet(n)
Sperm
Mayoz bölünme Dişi gamet(n)
Zigot
Sporofit(2n) Yumurta
Erkek gametofit
(Dişi gametofit üzerinde bulunan Dişi Gametofit
Zigottan( 2n) Sporofit gelişir. Bitkinin
Kendisi (n) gametofittir.
Eğrelti otlarının hayat evresinde büyük yapraklı bitki Sporofit evreyi oluşturur. Bu yaprakların alt yüzeylerinde sporlar olur. Yere düşen sporlar çimlenir ön çimlenme (protallus) bitkisini oluşturur. Protallus bitki eğrelti otunun gametofit evresidir. Protallusun ortasından anteridyumlar içe doğru kısmından ise arkegonumlar oluşur. Arkegonum bir yumurta oluştururken anteridyum çok sayıda sperm oluşturur. Spermler g yumurtayı döller. Zigot oluşur. Protallus zigota embriyo gelişimi için su, besin sağlar. Embriyo gelişerek Sporofit bitkiyi oluşturur. Sporofit bitki spor oluşturmaya hazır hale gelir.
ARKEGONYUM Yumurta hücresi(mitoz bölünme)(n)
Spor(n) Protal(n)
Zigot(2n)
ANTERİDYUM Sperm hücresi(mitoz bölünme ile)(n)
Eğrelti otları(2n)
Spor keseleri
Mayoz bölünme-
Spor(n)
Hermofroditizm: Bazı bitki ve basit yapılı hayvanlarda erkek ve dişi eşey hücreleri aynı birey üzerindedir.
4.Vejatatif üreme:
Ana canlının vücudundan ayrılan bir parçanın eksiklerini tamamlayarak yeri bir canlı haline gelmesi şeklinde görülür
Planaria,deniz yıldızları vb. omurgasızlarla,çiçekli bitkilerde görülür
RejenarasyonLFragmantasyon).Fragmantasyon yeteneği ile hayvanlardan kopan parçaların tamamen yenilenerek oluşmasıdır. Bu eşeysiz üremedir. Karaciğer ve dil de kopan kısımlar tamamen yenilenir. Kas deri kemiklerde ise onarım vardır. Denizyıldızında kopan kısım yenilenir. Midye istiridye ve Solucanlarda yenilenme var.
Rejenarasyon olayı ise bazı doku ve hücrelerin kendini yenilemesidir. Hücre bölünmesi, büyüme, farklılaşma görülür. Sinir dokuda yenilenme yok.
Rejenarasyon yeteneği yüksek canlılarda görülür Vegetatif üremenin tercih edilme nedenleri
Hızlı üreme şeklidir
Karakterlerin korunmasını sağlar
Tohumla üreme yeteneği olmayan bitkilerde üremeyi sağlar
Çiçekli bitkilerde ana bitkiden ayrılan bir kısım veya tomurcuk gelişerek yeni bitki oluşur.Buna çelikle üremede denir.
Çelikler ana bitkiden ayrıldıktan sonra toprağa daldırılarak kök salmaları sağlanır.Bu köklenmiş al veya dalcıklar yeni bitki oluşur.
a.Gövde yumruları ile: Patates yumruda bulunan gözler çimlenerek yeni patates oluşturur.
b.Sürünücü gövde ile: Çilek bitkisinin sürünücü gövdesinde bulunan stolon denen yapılar toprak üzerinde belirli aralıklarla kök salarak yeni bitki oluşturur.
c.Rizom ile üreme: Kalın kök şeklinde gövde uzantısıdır. Gövdenin altından başlayan rizomlar yeraltında uzamasıyla devam eder ve uygun ortam bulduğunda yeni bitki oluşturur. Muz bitkisi bu şekilde çoğalır. Bu bitkilerin tohumları yoktur. Soğan, Zambak, Lale bu şekilde ürer.
d.Çelikle üreme: Bir çok ağaçların dal ve dalcıkları toprağa daldırılırsa yeni bitkiler oluşur. Çelik kök salarak su ve mineral ihtiyacını karşılamaya çalışır. Kavak, elma, ayva, erik, kiraz. v.b bu yolla çoğalır.
e.Daldırma ile üreme: Ana bitkiden dal koparılmadan bir kısmı toprağa gömülür. ucu açıkta hava alacak şekilde bırakılır. Kök saldıktan sonra kesilir yeni bitki oluşur. Üzüm, muz, portakal bu yolla ürer. Bu bitkilerde tohum oluşumu yok veya güçtür.
Patates gözlerine nodyum denir. Çiğer otlarında yapraklarda oluşan gamma denilen yapılar bitki oluşturur.
Kalıtsal mutasyonlar eşeysiz üremede mutasyonlarla oluşur. Çeşitlilik bu şekilde oluşur.
MAYOZ BÖLÜNME
Bir birini takip eden iki mitoz bölünmedir. Üreme hücrelerinde görülür. Gamet adı verilen üreme hücreleri oluşur. Kromozom sayıları yarıya indirilerek nesillerde kromozom sayısı sabit tutulur. Biyolojik çeşitlilik olur.(yeni genetik yapıda)Sadece üreme hücrelerinde görülür. Başlangıçta profaz safhasında kromatitlere ayrılan kromozomlar arasında parça değişimi olur. Buna krosing over denir. Çeşitliliğe bu olay neden olur.
Eşeyli üreyen canlılarda gametlerin(üreme hücreleri) oluşumunu sağlayan özel bölünmedir.Eşeyli üreyen canlılarda kromozom sayısının artışını önler.Nesilden nesile kromozom sayısı sabit kalır.
Dişi bireyin ovaryumlarında(yumurtalık) yumurta oluşur.Erkek bireylerin testislerinde sperm oluşur.Bunlara gamet veya üreme hücresi denir.Gametler Homolog kromozomlardan birini taşır.(Bir anadan bir babadan gelen vucut hücrelerinde karşılıklı yer alan kromozomlar).
Mayoz bölünme ile Türlerde kromozom sayısı sabit tutulur.Çeşitlilik olabilir.
Mayoz bölünme sadece üreme ana hücrelerinde görülür. Bir hücreden 4 hücre oluşur.oluşan hücreler gametlerdir.Gametlerin kromozom sayısı yarıya inmiştir.(Diploit ana hücrelerden haploit gametler oluşur)
Mayoz bölünme ard arda görülen hazırlık ve bölünme safhalarıdır.
HAZIRLIK SAFHASI=İNTERFAZ SAFHASI: Üç evrede incelenir.1.G1 evresi 2.S evresi 3.G2 evresi
İNTERFAZ
a) G1 evresi:
1-Metabolik olaylar yoğun bir şekilde sürer.
2- Madde alış verişi , sentez ve yıkım reaksiyonları , organ el yapımı, RNA sentezi ve dokusal işlevlerin en üst düzeyde devam ettiği evredir.
3- En uzun evredir.Bu evrede bölünebilen hücrelerde büyüme gerçekleşir.
4- Bölünme yeteneklerini kaybeden hücreler yaşam ve faaliyetlerini bu evrede gerçekleştirirler. Örnek:Kas ve sinir hücreleri bu evrede varlıklarını sürdürürler.
5-Bu evrede hücrede kromozom yapısı 2n2c dir. ( takım sayısı 2. Kromatin sayısı ise2 dir.)
b) S evresi:
1-DNA’ nın eşlendiği ve kromatin sayısının iki katına çıktığı evredir.
2-Protein sentezinin en yoğun şekilde gerçekleştiği evredir.
3-Santrozomların eşleşmesi emri bu evrede verilir.
4-Bu evrenin sonunda hücrenin kromozom yapısı 2n4c dir.(Takım sayısı 2, kromatin sayısı ise 4 tür.)
c) G2 evresi:
1-Bölünme ile ilgili enzimler sentezlenir.
2-Organ el sayısı artırılır.
3-DNA sentezi durmuştur ancak RNA sentezi devam eder.
4-Santrozomların sentezi bitmiş ve oluşan santrozom çifti zıt kutuplara hareketlenir.
5-Bu evredeki hücrenin kromozom yapısı iki katına çıkmıştır.Kromatin sayısı bununda iki katıdır
Kısaca İNTERFAZ SAFHASIında; Kromozomlar(DNA) kendini eşler ve iki katına çıkar kısalıp kalınlaşarak belirgin hale gelir.Kendini eşleyen kromozomların her birine kromatin denir.Bu kromatinlerin her biri yavru hücrelere geçer.Yavru hücrelerde kromozom adaylarıdır.
ATP,Protein,enzim gibi maddelerin miktarı iki kat artar.Sentrioller kendini eşler(Hayvan hücrelerinde).
BÖLÜNME EVRESİ(KARYOKİNAZ)
PROFAZ.1 EVRESİ:
1-Sentrioller kutuplara hareket eder.
2-Nukleus zarı ve e.r. zarları erimeye başlar.
3-İğ iplikleri oluşmaya başlar.
4-Kromozomlar kısalıp kalınlaşmaya başlar. Ancak profaz-1’ de Mitoz profazında ve profaz-2 ‘de görülmeyen bazı özgün olaylar ve kromozomların özel davranışları vardır. Bu nedenle profaz-1 kendi içinde beş alt evrede incelenir.
Kendilerini eşleyen homolog kromozomların her biri kromatitlerine ayrılır.
Homolog kromozomlar dörtlü kromatit durumunda görülür.
Bu dörtlü kromatitli duruma Tetrad durumu denir.
Bu durumda sarmal halde olan kromatitler birbirine değebilir.
Kromatitlerin birbirine değdiği yere sinaps (değme noktası) denir.
Bu değme noktalarında kromatitler arasında parça değişimi olabilir.
Kromozomlar arasındaki parça değişimine krossing-over denir.
Türlerde olan Krossing-over gen diziliminde farklılık oluşturduğundan canlılarda çeşitliliğe neden olur.
İki gen arasındaki uzaklık arttıkça krossing-over ihtimali azalır.Yakın genler arasında ise artar.
Türlerde olan krossing-over farklı çevre koşullarına adapte olmayı sağlar.
Aynı tür içinde meydana gelen küçük değişikliklere Varyasyon denir.
Varyasyonlar tür içi, değişimleri ve çeşitliliği artırır.
Profazın sonuna doğru kendini eşlemiş olan Sentrioller karşılıklı kutuplara çekilir.Ve aralarında iğ ipliği oluşur. Çekirdek zarı kaybolur.Çekirdekçik kaybolur.
b)Metafaz-1
1-Homolog kromozomlar (Tetratlar halinde) ekvatoral plak üzerinde karşılıklı dizilirler.
2-Her kromozom sentromeri ile iğ ipliklerine tutunurlar
c)Anafaz-1
1-Homolog kromozomlar iğ iplikleri ile zıt kutuplara doğru çekilirler.
2-Kardeş kromatidleri bir arada tutan sentromerler parçalanmamıştır.
3-Kiyazmalar kromozomların ucuna doğru kayarak ortadan kalkar.
4-Anne ve babadan gelen kromozomların kutuplara taşınması rasgele olur buda çeşitlilik nedenidir.
d)Telofaz-1
1-Kromozomlardaki helixler çözülür.
2-Nukleus zarı belirginleşir.
3-Sitokinezle iki hücre oluşur.
4-Oluşan hücrelerin kromozom yapısı n2c dir.
5-Erkeklerde sekonder spermatositler oluşur.
6-Dişilerde ikincil oosit ve birinci kutup hücresi meydana gelir.
7-Mayoz geçiren bazı hücrelerde Nukleus zarı oluşmaz ve kromozomlar helixler çözülmez.
Ara İnterfaz:Nucleolus görülmez,DNA ve RNA sentezi görülmez. Hücredeki hazırlıklar tıpkı önceki inter fazın devamı gibidir.
B)Mayoz-II
Kardeş kromatidlerin ayrılmasını sağlayan ikinci bölünme evrelerine Mayoz-2 evreleri denir. Mayoz inter fazında görülen olaylar mitoz inter fazı ile aynıdır.
a)Profaz-II
1-Birinci bölünmede oluşan iğipliklerine dik olarak iğ iplikleri oluşur.
2-Oluşmuşsa Nukleus zarı kaybolur.
3-Helixlerini çözen kromozomlar tekrar helixlerini oluşturur.
-IIb)Metafaz
1-Kromozomlar ekvatoral düzlemde yan yana dizilirler
2-Kromatidler sentromerleri ile bir aradadır
3-Kromozomlar sentromerleri ile iğ ipliklerine tutunurlar
c)Anafaz-II
1-İğ ipliklerinin itme ve çekme hareketi ile sentromerler parçalanır.
2-Birbirinden ayrılan kardeş kromatidler zıt kutuplara gider
d)Telofaz-II
1-Kutuplara çekilen kromatidler helixlerini çözerek kromatin iplik haline geçerler
2-Nukleus zarı oluşur.
3-İğ iplikleri kaybolur
4-Sitokinezle iki toplam dört hücre oluşur.
5-Oluşan hücrelerde ana hücrenin yarısı kadar kromozom dolayısıyla DNA vardır
6-Oluşan hücrelerdeki kalıtsal materyal hem profaz-1 de gerçekleşen krossing-over hemde Metafaz-1 deki homolog kromozomların diziliminin rasgele olmasından dolayı farklıdır
7-Oluşan hücreler erkekte spermatid, dişilerde ise oosit denir
Mayoz Bölünmenin temel özellikleri:
Eşey ana hücresi ve spor ana hücrelerinde görülür.
Bölünme sonunda gamet ve sporlar oluşur.
Kalıtsal çeşitlilik nedenidir.Oluşan hücreler kalıtsal olarak birbirinden farklıdır.
Eşeyli üremenin temel mekanizmasıdır.
Hem homolog kromozomlarda hemde kardeş kromatidlerde ayrılma görülür.
Sinaps, tetrad ve krossing-over görülür.
Mayoz geçirmiş hücre tekrar mayoz geçiremez ancak mitoz geçirebilir.
Sonuçta bir hücreden 4 hücre oluşur.
Diploit hücreden 2n 4 tane haploit n hücre oluşur.
Bu hücrelere gamet denir.
Erkeklerde sperm kadınlarda yumurta hücresi oluşur.
Su yosunlarında döllenmeden sonra Mayoz bölünme olur.Su yosunu ve kara yosunlarında Eğrelti otlarında gametler mitoz bölünmeyle de oluşur.
Erkek arılarda ise gametler mitoz bölünme ile oluşur.
Çiçeksiz bitkilerde Mayoz bölünme ile gamet değil spor oluşur.
Su yosunlarında döllenmeden sonra zigot(spor) Mayoz bölünme ile gametler oluşur.
Mayozun evrimsel önemi:
1-Krossing-overle kalıtsal çeşitlilik sağlar
2-Kromozom sayısını yarıya indirerek, döllenme sonunda türe özgü kromozom sayısının sabit kalmasını sağlar.
EŞEYLİ ÜREME
Temel mekanizması: Mayoz ve döllenmedir
Aynı türün farklı cinsiyetine sahip iki bireyin oluşturduğu gametlerin birleşmesi ile gerçekleşir
Canlılarda çeşitliliğin artmasına neden olur
İleri (Gelişmiş) üreme şeklidir
Bakteriler,silliler,volvox,mantarlar,bitkiler ve hayvanlarda görülür
Yeni kalıtsal kombinasyonların oluşumunun nedenidir
Eşeyli üremede 3 olay olur
1-Gamet ve gametlerin oluşumu:Mayoz
2-Gametlerin birleşmesi:Döllenme
3-Döllenme ile oluşan hücre:Zigot
İki farklı bireyin üreme hücrelerinin (veya çekirdeklerinin) birleşmesiyle yeni bireylerin meydana gelmesidir. Eşeyli üremenin temel özelliği mayoz bölünme ve döllenmedir.
Eşeyli üreme ile çeşitlilik olur.
Eşey üreme hücrelerine gamet denir.
Farklı eşeydeki gametlerin birleşmesine döllenme denir.
Gametler mayoz bölünme ile olur.İki farklı atadan iki farklı gamet oluşur.
Dolayısıyla yeni genetik yapıya sahip bireyler oluşur.
Bu ise çeşitliliği sağlar Bu bireyler ortama dayanıklıdırlar.
Üreme organlarına gonot denir.
Erkek ve dişi üreme organları aynı bireyde ise hermofrodit canlı denir Farklı bireylerde ise ayrı eşeyli canlılar denir.
Ürem gametlerin yapılarına göre 6 çeşittir.
A-İzogami: Dişi ve erkek gamet arasında fark yoksa erkek ve dişi gametler yapı ve özelikleri bakımından aynıdır. Gametler morfolojik olarak aynıdır. Mantarlar ve tatlı su alglerinde görülür. Erkek gamet - dişi gamet + ile gösterilir. Örn:Ulotrix
B-Anizogami:Gamet cifti arasında cinsiyeti belirleyen fark varsa.Küçük hareketli sperm ve büyük hareketli yumurta bulunur.Yumurta büyük sperm küçük, her ikiside kamcılıdır. Kara yosunu ve eğrelti otlarında görülür.Örn:eğrelti otu ve karayosunlarda görülür
C-Oogami:Gametler arasındaki fark ileri düzeyde ise.Gametler arasında büyüklük,hareket,sitoplazma içeriği bakımından önemli derecede farklar bulunur.Büyüklükleri ileri derecede farklı olan yumurta ile spermin birleşmesi ile olan üremedir. Yumurta çok büyük hareketsiz ve bol besin taşır. Sperm ise küçük, kamçılı, az besin taşır hızlı hareket eder. Az besin taşıdığı için ömrü azdır. Çiçekli bitkilerde, hayvanlarda ve insanda görülür.
D-Partenogenez: Döllenme olmadan yumurtanın embiryonik gelişim evrelerini tamamlayarak yeni haploid oluşturması şeklindeki üremedir.Dişinin üreme hücresinden(n) veya Dişinin yumurta ana hücresinden (2n) olmasıdır.
a.Diploit partenogenez: Yumurta ana hücresi döllenmeden yeni birey oluşur. Su pirelerinde görülür.
b.Haploit partenogenez:Mayoz bölünme ile oluşan yumurta hücresinden döllenmeden yeni birey meydana gelir..Bu çanlılarda mutasyon %.100 dür.(baskın veya çekinik gen de olsa).Bu canlılar üreme hücrelerini mitoz bölünme ile oluşturur.Cinsiyet dişi birey tarafından belirlenir.Arılarda görülür.Yumurta döllenir ise dişi(işçi )arı olur.Özel arı sütü ile beslenir ise ana(kraliçe) arı olur.Döllenmemiş yumurtadan ise erkek arı olur.Ana arı olması modifikasyona örnektir.
E-Konjugasyon :Bakteri hücrelerinde görülen eşeyli üreme şeklidir.Yan yana gelen iki bakteri hücre arasında kurulan sitoplazmik köprü aracılığı ile hücreler arasında gen alış verişi şeklinde gerçekleşir.Paremecium da görülür. Verilen çekirdek erkek kalan ise dişidir. Bu terliksi hayvanlar Konjugasyon bölünmeden önce mayoz bölünme geçirirler. Yeşil alg ve bakterilerde görülür.
F-Hermafroditlik: Bazı canlılarda tür bireylerinde cins ayrımı yoktur. Tek bireyde dişi ve erkek üreme sistemleri birlikte bulunur.Bu tür canlılara hermafrodit canlı denir. Endoparazitler hariç diğerleri kendi
kendini dölleyemez.Bazılarında sperm ve yumurta aynı zamanda oluşur. Ve birbirini döller.(tenya).Bazılarında erkek ve dişi gametler farklı zamanlarda meydana geldiği için kendi kendini dölleyemez.(toprak solucanı)