CANLILARIN BESLENME ŞEKİLLERİ(CANLILAR ARASINDAKİ İLİŞKİLER)
Canlılar, enerji, yapı ve onarım ile düzenleme ihtiyaçlarını karşılamak için beslenirler. Canlılar besin elde etme şekillerine göre sınıflandırılır.
1.Üreticiler -----Ototrof beslenenler. Kendi besinini üretenler.
2.Tüketiciler----Hetetrof beslenenler. Hazır beslenenler
3.Ayrıştırıcılar.—Saprofitler. Çürükçül beslenenler.
ÜRETİCİLER(OTOTROF BESLENENLER)
1.Foto sentetik ototroflar. Yeşil bitkiler güneş ışığı ve yeşil renk maddesi klorofili kullanarak su ve karbondioksitten besin(glikoz) ve oksijen üretirler. Kısaca ışık enerjisini kimyasal bağ(ATP) enerjisine dönüştürür.
2.Kemosentetik ototroflar. Bir kısım bakteriler ortamdaki inorganik maddeleri oksitleyerek enerji açığa çıkarırlar. Bu enerji ile ATP sentezler. Bu ATP ile inorganik maddelerden besin (organik madde) üretilir. Bu bakteriler (nitrat ve nitrit bakterileri)N(azot) döngüsünü sağlarlar.
3.Oto-Hetetrof canlılar. Bazı tek hücreliler klorofil taşırlar. Işık varlığında fotosentezle besin üretirler. Canlılıkları için bu besinleri kullanırlar. Bazı bitkiler azot(N) ihtiyaçlarını böcekleri saldıkları enzimlerle sindirerek karşılarlar. Örnek. Böcek kapan(dionea, drosera, nepentes)
TÜKETİCİLER(HETETROF BESLENENLER)
Üretici canlıların ürettikleri besinlerle beslenirler. Bunlar genelde hayvanlardır. Hayvanlar, mantarlar, bazı bakteriler ve bir hücreliler besinlerini hazır olarak alan canlılardır. Yaşam ortamları ve besin çeşidine göre üç grupta incelenir.
1.holozoik beslenme
2.simbiyoz beslenme
3.çürükçül beslenme
1.HOLOZOİK BESLENME. Bu gruptaki canlılar besinlerini katı parçacıklar halinde çevreden alırlar. Sindirim sistemlerinde sindirirler.
a.Ot ile beslenenler. herbivör. Tavşan. Sığırlar
b.Et ile besleneler. Karnivor. Kedi. Köpek
c.Hem et hem ot ile beslenenler. ornnivor. İnsan
2.SİMBİYOZ BESLENME.(BİRLİKTE YAŞAMA).Bazı canlılar canlılıklarını birlikte sürdürebilirler. Bu tür birlikteliğin genel adı ortak yaşam veya simbiyoz beslenmedir. Bunun farklı şekilleri vardır.
a.kommensalizm=tek taraflı faydaya dayalı ortak yaşam.
b.mutualizm. Ortak yaşayan canlılar karşılıklı fayda esasına dayalı olarak yaşar.
c.parazit beslenme. Birlikte yaşayan canlılardan birinin faydası esasken diğerine zarar verilir.
A.KOMMENSAL BESLENME. Birlikte yaşayan türlerden birinin faydası varken diğerinin fayda veya zararı söz konusu değil. Fayda sağlayan canlıya Kommensal denir. Köpek balıklarına tutunarak yaşayan Echeneis denen küçük balık köpek balığının(Kommensal) besin artıları ile beslenir. Köpek balığına zarar veya fayda sağlamaz. Kendisine fayda sağlar.
B.MUTUALİZM. Birlikte yaşayan türler karşılıklı fayda sağlar. Liken birliği en iyi örnektir. Alg ile mantar birlikteliği. Alg fotosentez yaparak besin sağlar. Mantar ise su v inorganik maddeleri sağlar. İnsan bağırsağında yaşayan azı bakteriler kendilerine yaşam alanı bulurken K ve B vitamini sentezleyerek insana fayda sağlar.
C.PARAZİT BESLENME. Asalak yaşam. Birlikte yaşayan iki canlıdan biri diğerine zarar verirler. Parazit canlı üzerinde yaşadığı canlının besinini kullanır, atıkları ile de zarar verir. Parazit canlının duyu ve üreme sistemleri gelişmiştir. Enzim ve sindirim sistemleri gelişmemiştir. Yaşamı için hazır(sindirilmiş besin) besin almalıdır. Bu canlılar iç ve dış parazit olarak ikiye ayrılır. İç parazitlerin sindirim sistemi gelişmemiş hazır besinle beslenirler. Bazı bakteriler, bağırsak solucanları. Dış parazitler sindirim sistemleri kısmen vardır. Bit, pire
Bitkilerde ise tam parazit ve yarım parazitler vardır. Tam parazitler. Küçük yapraklı, kök zayıf, ksilem boruları zayıf emeçleri(emme organları) gelişmiştir. İhtiyaçları olan besinleri üzerinde yaşadığı itkiden emeçleri il alırlar, canavar otu verem otu. Yarı parazit bitkiler ise üzerinde yaşadığı bitkiden su ve mineralleri alırlar. Besinlerini fotosentezle kendileri yapar. Ökse otu
Hastalık yapan parazitler uygun konak bulamadıklarında yaşayamazlar. Bunlara zorunlu parazitler denir. Difteri. Vereme neden bakteriler ile kuduz, grip virüsleri.
3.AYRIŞTIRICILAR(ÇÜRÜKÇÜL BESLENENLER).Hetetrof beslenmenin benzeridir. Ölü bitki, hayvan atıklarında bulunan organik maddeleri bazı bakteri ve mantarlar sindirerek beslenirler. Bu beslenme saprofit veya çürükçül beslenmedir. Bu şekilde beslenen canlıların enzim sistemleri gelmiştir. Hücre dışı sindirimi yaparlar. Tabiata bulunan organik bileşikleri inorganik bileşiklere dönüştürürler. Böylece tabiat temizlenir ve azot döngüsü sağlanır. Tabiattaki çürüme ve kokuşmaya( pütrifikasyona ) sebep olurlar.
MADDE VE ENERJİ AKIŞI(ÜRETİÇİ-TÜKETİÇİ-AYRIŞTIRICI İLİŞKİSİ)
Enerji, iş yapabilme kabiliyetidir. Enerjinin temel kaynağı güneştir. Üretici yeşil bitkiler fotosentezle ATP(enerji) üretir. ATP kullanılarak besin ve oksijen üretilir. Besin tüketici ve üreticiler tarafından solunum olayı ile ATP üretilir. Canlılar canlılık olayları için bu enerjiyi kullanırlar. Ayrıştırıcılar ise ölü atıkları ve atıkları (organik maddeleri) parçalayarak tekrar kullanılması sağlanılır.
GÜNEŞ------Üretici--------------Tüketici
Bitki hayvan
Ayrıştırıcılar
Mantar, bakteri
BESİN ZİNÇİRİ VE ENERJİ PRAMİDİ
Ekosistemde bulunan canlılar bulunan canlılar birbirleriyle beslenme ilişkisi içindedir. Bir yaşama birliği içinde bulunan canlıların birbirlerini tüketmelerine göre sıralanması ile oluşan halkaya besin zinciri denir. En alt basamaktan yukarı(dikey) dizilime besin piramidi denir.
BESİN ZİNCRİ. Üreticiler–1.çi tüketiciler- 2.çi tüketiciler–3.ü tüketiçilr.
Ayrıştırıcılar
Besin zinciri üretici---tüketici ve ayrıştırıcılardan oluşur. Örneğin, bitki- yer solucanı—kuş—atmaca—bunarı ölülerinin ve atıklarının çürütülerek ayrıştırılmasını sağlayan ayrıştırıcılardan oluşur.
Üretici.Bitkiler.algler,bazı bakteriler,bir hücreliler.Kısaca fotosentez ve kemosentez yapan canlılar.Denizlerde algler ve fitoplaktonik canlılar..
Tüketiciler. Birinci tüketiciler. Sadece bitkilerle beslenen canlılar.(herbivörler).böcekler. geviş getiren hayvanlar, kemirici hayvanlar. Denizlerde yumuşakçalar kabuklular.
İkinci tüketiciler. Birinci tüketicileri besin olarak kullanan canlılar. Bu sıralama devam eder.
Ayrıştırıcılar. Bakteri ve mantarlar. Ölüleri ayrıştırır tekrar kullanıma sunar. Toprağa karışımını sağlar.
Besin zincirinde düzenli bir halka oluşmaz. Beslenme bitkilerden başlayıp hayvanlarla devam eder. Zincir farklı uzunlukta olur. Parazit beslenen canlılarda büyük organizmadan küçük organizmaya doğru gider. Normalde ise küçük organizmadan büyük organizmaya doğru gider.
BESİN VE ENERJİ PRAMİDİ. Komi nite ve ekosistemi oluşturan bireylerin biokütle denir. Enerji verimliliğine dayanılarak hazırlanır. Canlı kütlesine biokütle denir. Her canlı beslendiği besinin biokütlesine göre azdır. Biokütle üreticiden tüketiciye gidildikçe azalır. Canlı ağırlığı olarak ta söylenebilir. Türün belli zaman aralığındaki ağırlığıdır.
Ekosistemdeki biyokütle üçgen şeklindedir. Besin ve enerji yukarı doğru gidildikçe azalır. Besin zinciri kısaldıkça verimlilik artar.
Bitki-----Çekirge-----Kurbağa------Alabalık---- İnsan
I000 ton 270 ton 90 ton 30 ton 3 ton
Birey sayısı gitikce azalır.(piramidin altında fazla yukarı doğru azalır. Yalnız çevreden alınan zehirli maddeler artar.
Bu piramitte bir üst basamağa geçerken enerji kaybı olur. Enerji verimliliği % 10 dur ,enerji kaybı % 90 dır
Güneş-----Üretici----l.tüketici-----2. tüketici------3.tüketici----
MADDE DÖNGÜSÜ
Canlılar yaşamını devam ettirmek için yaşadıkları ortamdan madde alış verişi yapması gerekir. Canlıların kullandıkları maddelerin canlı ve cansız cevre arasındaki hareketine madde döngüsü denir buna ekolojik döngü de denir.
Su döngüsü
Karbon döngüsü
Oksijen döngüsü
Azot döngüsü
Fosfat döngüsü
1.SU DÖNGÜSÜ: Dünyanın ¾ dü su. Canlılar suyun ancak %3 nü kullanabilmekte. Güneş enerjisi ve yer çekimi etkisi ile su döngüsü devam eder. Atmosfer hareketleri ile denizlerdeki akıntılar ve iklim faktörleri su döngüsünün itici gücüdür.
Su döngüsü, buharlaşma ve yoğunlaşma(yağmur, kar.)gibi iki fiziksel kurala bağlı oluşur. Temelde karada ve denizlerde güneş enerjisi ile buharlaşan su atmosferde yoğunlaşarak yağış olarak deniz(%80) ve karalara(%20) iner.
Atmosferdeki su Bulut hareketi Atmosferdeki su
Buharlaşma Yoğunlaşma Yoğunlaşma
Buharlaşma
Okyanus ve Göllerdeki su Karalarda(dere nehir yeraltı suları)
2.KARBON DÖNGÜSÜ: Canlıların kullandığı Karbonun kaynağı karbondioksit gazıdır. Çok az Çürükçül beslenen canlılar organik bileşikleri temel birimlerine aşırılır. Çürüme ile kömür ve petrol ürünleri oluşur. Petrol ürünleride yakılarak havaya CO2 gazı verilir. Asıl CO2 döngüsünü solunum olayı sağlar. Canlılar fotosentez ürünlerini O2 ile yakarakCO2 di havaya verirler, bu CO2 tekrar fotosentez olayında kullanılır.
3.OKSİJEN DÖNGÜSÜ: Canlıların enerji ihtiyaçları için solunum yapmaları, solunum için oksijen gerekir. Tabiatta atmosferdeki oksijenin kaynağı fotosentez olayıdır. Yeşil bitkiler ve bazı bakteriler alg ler fotosentez yaparak atmosfere oksijen verirler. Oksijen solunumda kullanılır su,CO2 ve enerji oluşur. Su ve CO2 güneş ışığı ile tekrar besin ve oksijen üretilir. OKSİJEN ÇOK AZ KISMI OZON GAZINA DÖNÜŞÜR. Ozon gazı atmosferin dış yüzeyinde 3.4mm tabaka oluşturarak güneşten gelen zararlı ışınları tutar.
Atmosferdeki Oksijen
Fotosentez Solunum
Yeşil bitkiler Bütün canlılar
Klorofil taşıyan
Bir hücreliler
Bakteri ve Alg ler Su ve CO2 Enerji
Canlılık olay
Besin ve Oksijen Üretilir Larında kullanılır.
4.AZOT DÖNGÜSÜ:N2 canlılar için önemli ve gerekli temel elementlerdendir. Azot büyüme ve gelişmede rol oynayan protein ve nükleik asitlerin vitaminlerin yapısında bulunur. Bu nedenle canlılar azota ihtiyaç duyar. Atmosferin %78 azot gazıdır %21 oksijendir.
Canlılar havadaki azotu kullanır. Atmosferdeki azotu bakteriler inorganik nitratlara dönüştürür. Yağışlı havalarda Yıldırım çakmasıda havadaki azotu inorganik tuzlara dönüştürür. Bu dönüşüm iki basamakta olur. Birinci basamakta bitkisel ve hayvansal yapılar inorganik maddelere çevrilir(Çürüme).İkinci basamakta ise İnorganik maddeler oksitlenerek enerji açığa çıkar. Açığa çıkan enerji ile besin sentezine kemosentez denir. Bitkiler İnorganik tuzları aminoasit ve ve diğer organik madde yapımında kullanır.
Bazı bakteriler Nitratlar nitrit oksitlere ve azot gazına indirgenerek atmosfere verilir. Bu olaya denitrifikasyon denir.
Azot döngüsünde sanayi araçlarında kullanılan akaryakıttan çıkan nitrit oksitler oluşur. Nitrit oksitler atmosferin kirlenmesine neden olur.
5.FOSFOR DÖNGÜSÜ: Fosfor nükleik sitlerin ATP nin Fosfolipidlerin yapısında bulunduğu için önemlidir. Kemik ve dişlerin yapısında bulunur. Bu nedenlerden dolayı önemlidir.
